Zaman kavramı hakkında çok şey söylendi ama başka bir açıdan da bakıp değerlendirebiliriz bence.
Zaman, hareket edebilen, devinim gösterebilen maddenin ölçüsüdür. Yani, hareketi olmayan (Evrenin boyutlarını kullanmayan) şey madde değildir. Enerjidir. Örneğin; karadelik için zaman diye bir kavram yoktur. Çünkü momentumu (hareketi) yoktur. O yüzden de çok büyük maddeyi temsil eden enerji çok küçük bir hacme sığmıştır. (Yani, karadeliğin içinde değişim gösteren bir faaliyet yoktur.)
Aynı şekilde; big bang den önce saçılmak isteyen şey de madde değildir. Enerjidir. Patlamadan sonra madde meydana gelir ve ondan sonra zaman işlemeye başlar.
Şimdi denilebilir ki; Madem patlamadan önce zaman yoktu, patlayan enerjinin bir süreç içinde olgunlaşıp patlama aşamasına gelmesi gerekmez mi? Bunu nasıl açıklayacağız?
Elbette evrenin dışı için de zaman kavramı olmalıdır. Ama evrenin dışında ne olduğunu bilmediğimiz için oradaki zamanın nasıl ölçüldüğünü de bilemeyiz. Sadece şunu tahmin edebiliriz; Evrenimizdeki zaman kavramı ışık hızına endekslidir. Işık hızında anlamını yitirir, daha düşük hızlarda işe yarayan bir ölçü birimidir. Evrenin dışında ise ışık diye bir şey olmadığı için ışık hızı limiti yoktur. Orada da elbette enerjinin meydana getirdiği oluşumlar vardır. Onların da hız kavramı vardır. Ama bizim için bilinemez bir durumdadır.
Evrenin içi veya dışı, neresi olursa olsun fark etmez. Zaman kavramı kendi başına var olan bir oluşum değildir. Var olması için enerji ve hareket olması gerekir. Yani asıl olan enerjidir ve onun davranışıdır. Zaman, enerjinin davranışı sırasında geçen süredir.
![Uzay Çalışmalarının Önemi - Süleyman Fişek [Röportaj]](https://fizikist.com/uploads/img/uzay-calismalarinin-onemi.jpg "Uzay Çalışmalarının Önemi - Süleyman Fişek [Röportaj]")