Veli Yıldız ile Hızlandırıcı Fiziği üzerine röportaj

Merhaba Veli, öncelikle sizi biraz tanıyabilir miyiz?

Merhaba, Ben Veli Yıldız. Bulgaristan doğumluyum 5 yaşına kadar Bulgaristan'da yaşadım. 1989'da Türkiye 'ye göç ettik ve eğitim hayatıma Türkiye'de başladım.

Peki fiziğe olan ilginiz ne zaman başladı?

Orta okuldayken genel olarak fen bilimlerine ilgili bir öğrenciydim ancak liseye geldiğimde asıl ilgilendiğim dalın fizik olduğunu farkettim.

Liseyi ve üniversiteyi nerede okudunuz?

Liseyi Kırklareli'nde Anadolu Öğretmen Lisesi'nde yatılı olarak okudum. Üniversitede tercihim fizikten yana oldu. Lisansta Boğaziçi Fizik bölümündeydim.Yüksek lisansı da Boğaziçi Üniversitesi'nde tamamladım.

CERN serüveniniz ve hızlandırıcı fiziğine yöneliminiz nasıl gerçekleşti, biraz bahseder misiniz?

Yüksek lisansa başlarken çalışmak istediğim alan aklımda pek net değildi açıkçası. Ama o sıralarda Türkiye'de THM (Türk Hızlandırıcı Merkezi) projesi olduğunu duydum. Boğaziçi Üniversitesi'nde projeden sorumlu olan kişiyse Prof. Dr. Metin Arık idi. Engin Arık'ı uçak kazasında kaybettikten sonra sorumlulukları Metin Arık üstlenmişti. Ben de Metin hoca ile THM projesi için çalışmaya başladım. Daha sonra proje kapsamında 2010 senesinde projeden burs alarak 3 aylığına CERN'e geldim. 3 aylık süreçte daha çok hızlandırıcı ve elektronik üzerine çalışmalarda yer aldım. Fizikten çok elektronik kısmıyla ilgilendim diyebilirim.

LEIR (Düşük Enerji İyon Halkası), Linac3 (Doğrusal hızlandırıcı-3)'ten gelen küçük iyon paketlerini toplar. Ardından bu paketler daha yoğun tek bi pakete dönüştürülür. Sonuçta ortaya çıkan ışın elektron soğutma yöntemiyle yoğunlaştırılıp bir saniye içinde hızlandırılır. Son aşamada ise LHC (Büyük Hadron Çarpıştırıcısı)'ye doğru yola çıkar.

Doktorama yine Boğaziçi Üniversitesi'nde başladım fakat aklımda Amerika'da hızlandırıcı çalışan bir üniversiteye başvurup oraya gitme fikri vardı.  Bu sırada 3 ay kadar bir süre için THM projesinden tekrar CERN'e gönderildim. 2011 Kasım ayında CERN'e gelip halen üyesi olduğum grupta CERN' de bulunan doğrusal hızlandırıcıların demet dinamiği üzerine çalışmaya başladım. 2 ay da Metin Arık sayesinde başka bir kaynaktan burs bulup toplamda 5 ay CERN de kaldım. Bu 5 ayın sonunda CERN'de beraber çalıştığım danışmadım bana çalıştığım projenin bütçesinden destek ayarladı ve  CERN tarafından yılın 9 ayında ödenek aldım. CERN' de kalma fırsatı bulduğum için Amerika planlarından da vazgeçtim. 2014 yılından itibaren CERN Fellow (akademi üyesi) olarak CERN'de çalışıyor ve maaşımı buradan alıyorum.

Yönlendirici iki kutuplu mıknatıslar

Peki çalışma alanlarınızdan hızlandırıcı fiziğini CERN dışında günlük hayatımıza dahil etmek mümkün mü?

Hızlandırıcı denilince ilk olarak herkesin aklına CERN ve LHC (Büyük Hadron Çarpıştırıcısı) geliyor. Aslında pek bilinmese de hızlandırıcıların birçok kullanım alanı var. Bu alanların başında sağlık geliyor. Hastanelerde kanser tedavisinde kullanılan elektron hızlandırıcıları var. Bunun dışına protonların veya karbon iyonlarının kanser tedavisinde kullanılması epey revaçta. Bu işlem için özel kurulmuş hızlandırıcı tesisleri var. Protonların hızlandırıcılarda hızlandırıldıktan sonra tümörü yok etmek için vücuda gönderilmesi yöntemine proton terapi deniyor. Aynı şekilde karbon iyonları kullanılırsa buna da karbon terapi deniyor. Diğer bir kullanım yeri nötron imaging(görüntüleme) . Bu yöntemle de bir nesnenin içerisini nesneye zarar vermeden görüntüleyebilir ve nesnenin sağlamlığını kontrol edebilirsiniz.  Bu genelde endüstride kullanılır.  Bir başka alan sterilizasyon. Elektron hızlandırıcısı sayesinde meyve  sebze gibi ürünlere sterilizasyon yapmak da mümkün. Bu arada İlginç bir alan daha var hızlandırıcı kullandığımız o da müzelerde tabloların veya heykellerin incelenmesi. Heykellerer zarar vermeden hangi malzemeden yapıldığını veya gerçek olup olmadığı kontrol edilebilirsiniz. Tabloların altında başka bir tabaka daha varsa bunu görüntüleyebilirsiniz, hatta ünlü sanatçılardan tablosunun altında yine kendisinin yaptığı bir tablo görüntülemişlerdi.

Protonlar için kaynak oluşturan başlangıç noktası Hidrojen gazı

CERN'de bu alanda ne gibi çalışmalar yürütüyorsunuz?

Ben CERN’ de bulunan doğrusal hızlandırıcılardan sorumlu grupta çalışıyorum. Şu anda CERN’nün 4. Doğrusal Hızlandırıcısını (Linac4) kuruyoruz. Hızlandırıcı parçaları sırası ile tünele indirilip yerleştiriliyor ve biz de her adımsan sonra demeti hızlandırıp özelliklerini ölçerek hızlandırıcının tasarlandığı gibi çalışıp çalışmadığını kontrol ediyoruz.  Ayrıca 2014 itibariyle de medikal alanda kullanılacak olan doğrusal proton hızlandırıcılarının bir parçasını tasarlamaya başladık. Ve şuan CERN'de üretiliyor. Genel olarak demet dinamiği ve hızlandırıcı tasarımı ile uğraşıyorum diyebilirim.

Radyo Frekans Dört Kutuplusu, ışınları odaklama ve hızlandırmada görevlidir.

Türkiye'ye yönelik halihazırda ya da geleceğe yönelik projeler var mıdır?

Geleceğe yönelik benim bildiğim malesef büyük bir proje yok. Eğer devlet destek verirse THM projesi devam edebilir. Projenin devam etmesi çok iyi bir gelişme olabilir.

Son olarak hızlandırıcı fiziği ve teknolojisini merak eden , belki bu alanda ilerlemek isteyen arkadaşlarımıza vereceğiniz tavsiyeler nelerdir?

Hızlandırıcılar hem fizik hem mühendislik bilgisini aynı anda içeriyor sanırım bu yüzden benim daha çok ilgimi çekiyor. Fizik ya da mühendislik ilgisi olan arkadaşlarımız bu alana yönebilir. Türkiye'de de yavaş yavaş bu alanda projeler geliştirilmeye başlıyor. Bunun haricinde ülke içinde TAEK'de ya da teknik öğrenci pozisyonuyla CERN'de staj yapabilirler. Lisans ve yüksek lisans dönemlerinde bu pozisyonları değerlendirmelerini tavsiye ederim. Artık CERN'e ortak üye olduğumuz için ülkemiz için belli bir öğrenci kotası açılacak ve kabul edildikleri takdirde CERN'den maaş alabilecekler. Bu fırsatları kaçırmamalarını tavsiye ederim.